KYKY: Як вы ставіцеся да вышыванак? Гэта сімвал беларускай нацыянальнасці, або новы мэйнстрым?

Альгерд Бахарэвiч: Рэч у тым, што я сам і людзі майго пакалення рабіліся беларусамі ў канцы 80-х- пачатку 90-х гадоў мінулага стагоддзя. Менавіта рабіліся, а не нараджаліся. І мы рабіліся беларусамі насуперак фальклору і культу вёскі, які існаваў у беларускай культуры. Вышыванка — гэта ж відавочна нешта патрыярхальнае, яна нясе вясковыя каштоўнасці. І я, як чалавек саракагадовы, як чалавек, які адчуў сябе беларусам не дзякуючы, а насуперак вышыванкам, ніяк не магу пагадзіцца, што вышыванка раптам вярнулася. За апошнія 20–25 гадоў у нас было праведзена столькі цікавых даследаванняў, столькі з'явілася арыгінальных мастацкіх твораў, столькі высілкаў было зроблена, каб зрабіцца часткай сучаснага сьвету, каб «людзьмі звацца», каб наблізіцца да Еўропы, каб развітацца з вобразам беларусаў як вясковай нацыі, якая толькі і мае, што фальклор ды вышыванку. Столькі было напісана і перакладзена кніжак, столькі цудоўных тэкстаў выйшла… І высвятляецца, што ўся гэтая праца была дарэмнай, што мы вярнуліся да 80-х. Вышыванка = вёска — і вось высвятляецца, што ты не можаш адчуваць сябе беларусам інакш, чым праз вясковыя, патрыярхальныя матывы. І гэтая патрыярхальнасць мяне злуе больш за ўсё. Таму што для людзей вышыванка цяпер — гэта нібыта такі маркёр беларушчыны. Не свабода, не творчасць, не роўнасць, не правы асобы, а вышыванка. Што азначае вышыванка? Калі я гляджу на яе, я ўяўляю сабе традыцыйную вясковую хату, бедную, неадукаваную вясковую сям'ю, дзе галоўная роля належыць мужчыну, дзе жанчына забітая і бяспраўная. У якой дзеці выхоўваюцца паводле тых самых правілаў. Смешна, што нейкія сымбалі ХІХ стагоддзя ў ХХІ стагоддзі пачынаюць прэтэндаваць на нейкую значную ролю ў нашым жыцці.

KYKY: Можа, маладым беларусам зараз таксама трэба прайсці гэты шлях, пабудаваць сябе, як беларусаў?

Вышыванка honar

А. Б.: Для таго, каб гэта зрабіць, трэба прыкласці нейкія намаганні. Увесь час адкрываць для сябе свет, цікавіцца чужым, іншым, небеларускім, не саромецца ўспрымаць новае, чытаць кніжкі, вывучаць мовы, вандраваць. І тады ты бачыш, што гэты свет вялікі, ён значна шырэйшы, чым ты думаў, што ён не абмяжоўваецца тваёй вёскай, тваім горадам і краінай — аднак ён таксама твой. Але нашыя людзі, напэўна, лянуюцца… Вось вышыванка — гэта проста, тут думаць ня трэба, гэта такі прымітыўны шлях да беларушчыны. Вось ты надзеў вышываначку — і ты беларус. Як нядаўна раздаваліся гэтыя стужачкі з арнаментам. Ну прымітыўней нічога нельга прыдумаць. І лозунг быў дурацкі: «Пазнач сябе беларусам!» Значыць, ёсць нейкі сапраўдны, пазначаны беларус, а есць непазначаны, горшы, непаўнавартасны? Як справядліва зазначыла мая жонка, а куды вы астатніх падзенеце? Ці яны ўжо і не беларусы? Што рабіць з 99,9% насельніцтва? Для мяне вышыванка выглядае простай, спрошчанай і не вартай культурнага чалавека рэччу. Наогул, апошнія гадоў дзесяць я ўпарта змагаюся за тое, каб мы зразумелі нарэшце, што мы ўсе жывем менавіта ў Еўропе, што няма такога, што там Расея, а там Еўропа, а тут мы боўтаемся, такія ўсе самі па сабе… Мы — таксама Еўропа, але Еўропа іншая. Хто сказаў, што Еўропа мусіць выглядаць як Нямеччына, як Францыя, Вялікабрытанія, Італія? Еўропа — гэта і Албанія, і Боснія, і Украіна. Мяне вельмі злуе, калі бачу надпісы кшталту «Одежда из Европы» на «сэканд-хэндах». Па якой зямлі мы тады ходзім? Па азіяцкай, афрыканскай? Таму я і змагаюся па меры сваіх сілаў з вышыванкамі, бо гэта нейкі антыеўрапейскі шлях, шлях у нікуды, назад у мінулае, які, на маю думку, аддаляе нас ад вялікага і вольнага свету.

KYKY: Калі вы сябе адчулі беларусам?

А. Б.: Нядаўна выйшла кніжка, якую зрабіў Севярын Квяткоўскі: «Як я стаў беларусам». Там шмат розных людзей, вядомых і не вельмі, расказваюць, як яны зрабіліся беларусамі. Ёсць у гэтай кніжцы і мой маналёг. Гэта адбылося напрыканцы 80-х гадоў, калі я вучыўся ў школе. Час быў вельмі палітызаваны. І ўявіце: 80-ыя гады, Шабаны, шэрасць, звычайная шабаноўская школа… І вось у нейкі момант ты адкрываеш існаванне нейкага невядомага свету — і высвятляецца, што гэты свет — твой! Проста яго ад цябе хавалі. Вось менавіта такая гісторыя адбылася са мной. Недзе ў 1988 я пачуў гурт «Воплі Відаплясава», тады я вельмі захапляўся музыкай, і для мяне гэта таксама было адкрыццё, якое можна параўнаць з адкрыццём Амерыкі Калумбам. Я зразумеў, што можна рабіць рок па-украінску. І адтуль цалкам лагічны працяг: калі можна па-украінску, то чаму не можна па-беларуску? Неўзабаве я адкрыў для сябе існаванне «Мроі» з Лявонам Вольскім, потым неяк самі ў рукі трапілі нейкія новыя беларускія кніжкі, потым я даведаўся пра літаб'яднане «Тутэйшыя». Я пачытаў іх зборнік, ёсць такая культавая для 90-х гадоў кніжка, і зразумеў, што і літаратуру можна рабіць зусім іншую, не тую, якой нас вучылі ў школах. Быць беларусам тады значыла быць нонканфармістам. Гэта быў шлях, які трэба было прайсьці вельмі хутка і да канца, прыступка за прыступкай. Тады наогул усё адбывалася вельмі хутка, не тое што цяпер. І вось ужо ў 90-м годзе я быў перакананым беларускім нацыяналістам. Трэба зразумець, што гэта быў за час. Гэта быў час уздыму беларускага нацыянальнага руху, залаты час беларускага нацыяналізму, беларускай дэмакратыі. Можна было практычна ўсё. Забароненых тэмаў не было. Адбываліся мітынгі, сходкі, БНФ увабраўся ў сілу, сьцяг, мова — усё вярталася… У той час я быў вельмі нацыяналістычна настроеным. Апошнія 15 гадоў я пакрысе адыходжу ад нацыяналізму, адчуваю сябе беларусам-еўрапейцам і застаюся пры гэтым беларускамоўным, што для мяне цалкам лагічна. Зараз я скажу адну з найбольш важных рэчаў у нашым інтэрв'ю: мне хочацца давесці, што можна быць беларускамоўным беларусам і беларускім пісьменнікам, не падзяляючы патрыярхальныя і нацыяналістычныя каштоўнасці. Іхны час даўно мінуў, а Беларусь і яе мова жывуць.

KYKY: Што адбывалася з творчасцю падчас вашага жыцця за мяжой?

А. Б.: Вядома, жыццё ў Нямеччыне было надзвычай плённым перыядам у маім жыцці. Там я напісаў самыя галоўныя кніжкі. Набыў нейкую сумнеўную славу тут. У Гамбургу я напісаў раман «Сарока на шыбеніцы», які выйшаў у нямецкім перакладзе. Выдаў «Паслямову перакладчыка», «Малую мэдычную энцыкляпэдыю», «Гамбурскі рахунак Бахарэвіча», ну, і напісаў «Шабаны». Шмат перакладаў, друкаваўся, выступаў з чытаньнямі, адкрываў немцам Беларусь, яе літаратуру і мову, пра якую большасць з іх не падазравала.

KYKY: Наколькі гэтыя кніжкі адрозніваюцца ад тых, якія вы пісалі ў Беларусі?

А. Б.: Мае першыя кніжкі вельмі няўмелыя. Магчыма, там ёсць нейкая энергетыка, думкі, але напісаныя яны вельмі хаатычна, сумбурна, стыль праглядваецца, але яшчэ не аформлены. Насамрэч, мне сорамна цяпер іх перачытваць. Я да 2006 года на Захадзе не быў. Вось я цяпер гляджу на людзей, якія ў 16 гадоў усю Еўропу аб'ездзілі, і зайздрошчу. У мяне такога не было, у 2006 годзе я ўпершыню паехаў у Нямеччыну, потым, у тым самым годзе, у Аўстрыю, Славенію, Польшчу. Потым пераехаў у Нямеччыну назусім, у краіну, дзе шмат эмігрантаў, куды едуць людзі з усіх куткоў планеты. Уяўляеце, як рассунуліся межы свету: столькі новага досведу, столькі новых знаёмстваў, столькі новай літаратуры адкрылася. Адчуванне такое, што перад табой цэлы космас. Для маёй творчасці гэта быў вялікі штуршок, каб рабіць нешта новае. У Нямеччыне я быў зараджаны гэтай энергіяй першаадкрывальніцтва. І калі вярнуўся ў Беларусь у 2013, было тое самае. Я адкрыў для сябе гэтую краіну наноў, і гэта было вельмі энергетычна. Я гэтую краіну люблю. А ў 2006 я яе ненавідзеў проста. А яшчэ больш люблю Менск.

KYKY: Нацыю любілі, а краіну не?

А. Б.: Я блытаў краіну і дзяржаву. Нацыю я любіў, але ў мяне ўжо тады было адчуванне, што нам трэба змяняцца, трэба мяняць прыярытэты, перафарматаванне нейкае рабіць. Бо жыць так, так як у 90-х, ужо нельга… Але ў нас і дагэтуль шмат людзей жывуць, быццам на дварэ 90-я. Насамрэч там 2015 год, трэба мяняцца самім і мяняць краіну, трэба адкрываць для сябе свет, упісвацца ў яго, а не сядзець у сябе на хутары і рабіць выгляд, што свет канчаецца на тваім падворку.

KYKY: Можа, кожнаму аўтару трэба пажыць за мяжой, каб потым пісаць у Беларусі?

Джэймс Джойс

А. Б.: Вядома, гэта толькі на карысць і пісьменнікам, і мастакам, і ўсім творчым людзям — пажыць дзесьці за мяжой, адчуць сябе ў сітуацыі ўцёкаў, выгнання ці самавыгнання. Самы прыгожы прыклад, які я магу прывесці — гэта Джойс. Ён з'ехаў і пражыў большую частку жыцця за мяжой, у эміграцыі, але пісаў выключна пра Ірландыю. Цудоўны прыклад. Калі ты з'язджаеш і жывеш далёка адсюль, таксама адбываецца нейкі цуд. Я люблю параўноўваць гэта з карцінай. Вось калі ты стаіш уткнуўшыся носам у карціну, ты мала што пабачыш. А вось калі ты адыходзіш ад яе, ты можаш яе ацаніць. І эміграцыя дае магчымасць «адысці» і пабачыць тое, чаго не відаць, уткнуўшыся ў радзіму носам. Але вярнуцца таксама класна. Хаця «вярнуцца» — гэта не зусім дакладнае слова. У рамане пра Шабаны я разважаў, што вяртанне ў прынцыпе немагчымае. Калі ты вяртаешся, ты заўжды вяртаешся не ў тое месца і не ў той час, а значыць, гэта не вяртанне, а нешта зусім новае. Для мяне было важна гэта сказаць. Бо ты можаш вярнуцца толькі ў свае ўспаміны. Але пры гэтым я зусім нікога не асуджаю, ні тых, хто з'ехаў, ні тых, хто застаўся. Ва ўсіх свой шлях. Калі б мы ўсе ставіліся да выбару іншых людзей з павагай, праблемы не было б. Кожны чалавек мае права выказваць сваё меркаванне пра іншых, дзе бы ён не жыў. Любое меркаванне каштоўнае.

KYKY: У ваш бок была крытыка?

А. Б.: У мой бок заўжды ёсць крытыка. Была і будзе. Я спрабаваў, жывучы ў Нямеччыне, пісаць пра Беларусь. Самыя брахлівыя тут пачалі істэрыку. Я, на думку гэтых людзей, якія свету белага не бачылі, выкрываючы ворагаў беларушчыны, быў ніхто іншы, як здраднік, рэнэгат і хунвэйбін. Больш не беларус. «Сядзі і еш там сваю каўбасу, а нас не чапай», казалі гэтыя наглядчыкі за нацыянальнай чысцінёй. Каўбаса вельмі хвалюе тутэйшых людзей, і ўжо доўгія дзесяцігоддзі. Здаецца, і з'явілася яе ўжо ў крамах колькі хочаш, і каштуе не так шмат, асабліва вараная, але ўсё роўна людзі ўсё вымяраюць каўбасой. Калі гэта робяць рабочыя — гэта нармальна, гэта не здзіўляе, так і мусіць быць, але калі гэта робяць нейкія паэты, крытыкі, навукоўцы, людзі, якія прэтэндуюць на тое, што яны інтэлектуалы… Нямецкія сасіскі, нямецкае піва — чамусьці іх гэта вельмі хвалявала, не давала спакою. Ледзьве не кожны крытычны тэкст пра мяне чамусьці абавязкова сканчаўся гэтымі сасіскамі.

KYKY: Якая рэакцыя была ў немцаў, калі яны даведваліся, што вы з Беларусі?

А. Б.: Чаго чакаюць замежныя чытачы ад беларускіх аўтараў? Таго, што мы пацвердзім іхнія стэрэатыпы пра нас. Таму яны страшэнна радуюцца, калі ў іх выходзяць кніжкі пра Беларусь, дзе ёсць КДБ, Лукашэнка, Чарнобыль. І думаюць, што гэта і ёсць беларуская літаратура. А насамрэч, Беларусь — гэта нешта значна большае за Лукашэнку, Чарнобыль і КДБ. Трэба спасцігнуць гэтую простую ісціну: па-сапраўднаму мы цікавыя тым, чым мы адрозніваемся ад іх, тым, чаго яны пра нас не ведаюць, а не стэрэатыпамі і не капіяваннем заходніх узораў. У нямецкамоўных краінах нікому не цікавы беларускі Кафка, у іх ёсць свой. Таму трэба пісаць, не зважаючы на замежжа, але пры гэтым старацца перакладацца на замежныя мовы, ездзіць за мяжу, неяк варыцца ў іхным культурным жыцці. Арганізаваць такую сабе паўзучую інтэрвэнцыю, застаючыся сабой.

KYKY: Класічная беларуская літаратура — гэта і ёсць вёска ды вайна?

А. Б.: Я напісаў пра гэта цэлую кніжку «Гамбургскі рахунак Бахарэвіча». Відаць, самую скандальную сваю кніжку. У гэтай кніжцы я паспрабаваў разабрацца, што з белліту сапраўды мае нейкую вартасць, а што проста шлак, што з'яўляецца шэдэўрам, што можна ўпісаць у сусветную літаратуру, а што застанецца пустымі словамі. Тут што важна разумець: калі мы гаворым пра белліт савецкага перыяду, то мы мусім памятаць пра 37-ы год. Калі б не гэтая трагічная восень 37 году, калі была расстраляная такая значная колькасць беларускіх літаратараў і дзеячаў культуры, то хто ведае, можа, усё было б інакш. Літаратура развівалася б, а так яна была проста выключаная, вырубленая. Паглядзіце, хто ў нас пасля 37-га ў літаратуры застаўся. Засталіся збольшага канфармісты, прыстасаванцы, і толькі ў 60-х зноў з'явіліся нейкія цікавыя аўтары. Хто бясспрэчна застанецца? Караткевіч, Быкаў, Стральцоў, Адамчык, Купала, але той, сапраўдны, застанецца Колас з «Новай зямлёй». Усё гэта ўпісваецца ў сусветны кантэкст і мае неаспрэчную вартасць. Але, напрыклад, Броўка, Глебка, Крапіва…

KYKY: Алексіевіч неяк казала, што беларуская літаратура пакутніцкая. Згодны?

Святлана Алексіевіч

А. Б.: Сучасная беларуская літаратура цудоўная, і яна не на пакуце пабудаваная. Яна гаворыць пра каханне і смерць, яна іранічная. Яна моцная, у нас шмат цікавых аўтараў, шмат рэфлексіі, нашым аўтарам ёсць, што сказаць. Проста ведаеце, калі мы гаворым «сучасная беларуская літаратура», што мы маем на ўвазе? Я маю на ўвазе найлепшае, што ёсць. Напрыклад, Арлова, Глобуса, Бабкова, Хадановіча, Рыжкова. Мог бы яшчэ назваць шэраг імёнаў, кажу першыя, што прыйшлі ў галаву. А калі людзі гавораць «сучасная беларуская літаратура» і маюць на ўвазе нейкіх графаманаў, якія пакутвалі трыццаць гадоў таму і працягваюць гэтым прафесійна займацца… Я гэта проста выкрэсліваю, гэта мёртвае, нікому не цікавая літаратура, якую даўно ніхто не чытае і якая ні на што не ўплывае.

KYKY: Гэта залежыць ад тэматыкі, якую абірае аўтар, альбо ад падыходу?

А. Б.: Важна, у якім свеце аўтар жыве. І калі ён працягвае жыць у Савецкім Саюзе ці працягвае жыць у Беларусі пачатку 90-х… Тады ён безнадзейна адстаў і людзям будзе смешна яго чытаць. Сучасная беларуская літаратура арыентуецца на найлепшыя замежныя ўзоры, яна жыве ў кантэксце ўсяго свету. Нашы літаратары валодаюць замежнымі мовамі, яны ездзяць кудысьці, яны сочаць за тым, што адбываецца ў сусветнай літаратуры, атрымліваюць замежныя прэміі. Вось пра іх і варта гаварыць. Пра сучасных аўтараў, а не пра нейкіх «пакутнікаў», якія толькі і могуць, што пацвярджаць чужыя стэрэатыпы пра нас.

KYKY: Вы чыталі «Мову» Марціновіча?

Вiктар Марціновіч, фота: tut.by

А. Б.: «Мову» не чытаў, чытаў толькі «Сфагнум». Натуральна, гэты раман можна пакрытыкаваць і добра пакрытыкаваць, але мне ён у цэлым спадабаўся. Яна вельмі кампазіцыйна добра зробленая, гэтая кніжка, у нас не так шмат аўтараў, якія ўмеюць расказаць гісторыю, вытрымаўшы да канца тон, так, каб усе лініі сышліся, каб усе стрэльбы стрэлілі там дзе трэба, каб атрымалася пабудаваць нейкі будынак. Раман — гэта ж заўсёды нейкі вялікі дом, дзе шмат балконаў, арак і перагародак. У Віктара са «Сфагнумам» атрымалася, будынак стаіць і падаць не збіраецца. За што я мог бы пакрытыкаваць Віктара? За тое, што ён занадта ахвотна спрабуе займаць нейкія нішы, не гідзіцца часам сыходзіць у нейкую такую поп-літаратуру, надта заігрывае з чытачом, відавочна, ён хоча, каб яго ўсе любілі. Гэта не мой шлях. Я ад чытача любові не хачу. Я хачу ад яго больш складаных пачуццяў. А «Мову» я не чытаў, бо звычайна не чытаю кніжкі, якія чытаюць усе. Як толькі вакол нейкай кніжкі пачынаецца істэрыя, я пачынаю ставіцца да яе з падазрэннем. Магчыма, гэта цудоўная кніжка, нічога не магу сказаць.

KYKY: У апавяданні «Беларусы на крыштальных шарах» вы пісалі пра тое, што адны беларусы выступаюць у цырку, а іншыя прыходзяць на іх глядзець. Хто гэтыя людзі?

(Беларускі хлопчык убачыў па тэлебачанні рэкламу прыехаўшага цырка і больш за ўсё на свеце захацеў убачыць беларусаў, якія катаюцца па арэне на крыштальных шарах).

А. Б.: У гэтым апавяданні беларусы на крыштальных шарах — нейкія фантастычныя, ідэальныя істоты, якія нічога агульнага не маюць з рэальнасцю. Напэўна, мне хацелася паказаць размежаванне рэальнага і ідэальнага свету, падмену аднаго другім, па-мойму, гэта адзін з тых прынцыпаў, па якім будавалася беларускае грамадства да нядаўняга часу. Трэба сказаць, што гэта апавяданне вельмі старое, яно з маёй кніжкі «Натуральная афарбоўка» 2003 года. Прайшло амаль што 12 гадоў і шмат што ў нас змянілася ў лепшы бок. Вось гэты фантастычны вобраз беларусаў атрымаў нейкае рэальнае напаўненне. Адбылося збліжэнне нейкага ідэальнага і рэальнага. Мне здаецца, шмат што тут залежыць ад культуры, а з ёй, на мой погляд, сытуацыя паляпшаецца, дзякуючы розным прыватным ініцыятывам, якіх цяпер шмат. Галоўнае, каб ёй не заміналі, гэтай культуры — каб не лезла дзяржава, каб на яе не надзявалі вышыванку.

KYKY: Менавіта нацыянальнай культуры?

А. Б.: Так, але ў гэты панятак я ўключаю ўсё. Для мяне гэта не ёсць толькі вышыванкі, арнаменты, фальклор. Не. Усё, што мы робім — гэта і ёсць культура. Рэч у тым, што раней, у 90-ыя гады, беларускае грамадства было больш маналітным. Усе былі вельмі згуртаваныя. Беларускамоўных людзей было менш і адбываўся натуральны падзел паводле мовы. Усе тыя, хто гаварыў па-беларуску, аўтаматычна залічваліся да «сваіх». Я гэта вельмі добра адчуваў у 90-х. Сёння ж быць беларускамоўным — не значыць належыць да вузкага кола, згуртаванай групоўкі, да нейкага маналіту. Мы цяпер маем вельмі шырокі спектар людзей з рознымі поглядамі. Напрыклад, я, беларускамоўны пісьменнік, беларускамоўны чалавек, але я адчуваю, што я бліжэй да нейкіх колаў касмапалітычных, чым да нацыялістычных. Быць беларускамоўным ужо не значыць думаць, як усе беларускамоўныя — і гэта цудоўна.

KYKY: Але падзел на беларускамоўных і рускамоўных адбываецца і сёння. Напрыклад, ёсць беларускамоўныя і рускамоўныя паэтычныя вечары. І яны рэдка пераплятаюцца.

А. Б.: Я бы тут не пагадзіўся. Магчыма, так было раней. Цяпер адбываецца нейкая такая дыфузія, ўсё больш расейскамоўных пачынае тусавацца з беларускамоўнымі, не адчуваючы пры гэтым дыскамфорту, знікла гэтая дурная агрэсія. Як толькі гэтая агрэсія знікла, пачала адбывацца інтэграцыя. Цяпер я магу сказаць, што ніякай антыпатыі да расейскамоўных я не адчуваю, нас перастала раз'ядноўваць мова і пачала аб'ядноўваць культура, а ў культуры асноўным зрабіўся талент, а не мова. Ну, і шмат што залежыць ад палітыкі. Нарэшце мы ўсе зразумелі, што наш вораг — не людзі з іншай мовай, а хутчэй улада, якая душыць і тых, і іншых, і трэціх, і гэтае супрацьстаянне ўладзе аб'ядноўвае адэкватных людзей, і беларускамоўных, і расейскамоўных. Не будзем забываць, што ў 90-х гадах існавала шмат расейскамоўных шавіністычных арганізацый, якія рэзка негатыўна ставіліся да беларускай мовы, кіраваліся ідыёцкімі стэрэатыпамі ў сваім стаўленні да яе, і гэта спараджала агрэсію ў адказ.

KYKY: Выходзіць, што белмоўныя арганізацыі таксама станавіліся шавіністычнымі?

А. Б.: Так, магчыма, але мы лічылі сябе ў сваім праве. Мы лічылі, што беларуская мова дае нам права, каб прэзентаваць усю беларускую культуру, а расейская нікому такога права не дае. Як толькі агрэсія з іхняга боку знікла, як толькі яны зразумелі, што па-беларуску можна ствараць не толькі тэксты пра вайну і вёску, а нешта сапраўды цікавае, больш цікавае, чым па-расейску, гэтая агрэсія пачала паціху знікаць. Цяпер мы маем цудоўную сітуацыю, калі можам разам нешта рабіць. Скажам, на прэзентацыі маёй кніжкі ўлетку ў мяне выступала расейскамоўная паэтка Таня Скарынкіна — упершыню за ўсю маю творчую біяграфію. Калі чалавек таленавіты — якая розніца? А Таня Скарынкіна выйшла і прачытала пераклады сваіх вершаў на беларускую. Вось так. Мова ўжо нічога не вырашае, вырашаюць каштоўнасці, а ў прытомных людзей каштоўнасці агульныя.

KYKY: Беларусы — агрэсіўныя?

А. Б.: Вы маеце на ўвазе ментальнасць? Я раней казаў, што не зусім веру ў яе. Калі дапусціць, што яна існуе… Я веру, што беларусы — гэта такія людзі хутароў, яны трымаюцца за сваё, але іх «сваё» абмяжоўваецца сваім маленькім лапікам зямлі, дзе яны стаяць, і калі іх нехта адтуль збіраецца выганяць, вось тады яны робяцца агрэсіўнымі. Яны не гатовыя бараніць усю краіну і ўсю мову, нейкія такія вялікія рэчы, але за сваё — задушаць і задушацца.

KYKY: Толькі нейкія негатыўныя рэчы могуць аб'ядноўваць?

А. Б.: Напэўна, так. Беларусы толькі робяць выгляд, што іх могуць згуртаваць нейкія пазітыўныя рэчы. Але гэтыя пазітыўныя рэчы — усё ілюзія. Ніхто ў нас не будзе жыўцом сябе спальваць за мову, за свабоду, за дэмакратыю, беларусы — яны не такія. Я ўзгадваю чэхаў, учынак Яна Палаха, у Літве, здаецца, былі такія выпадкі за таталітарнымі часамі… Не, у нас людзі не такія. Менавіта таму я думаю, што рэвалюцыя ў яе звыклым разуменні ў нас немагчымая. Такая вось, як ва Украіне, напрыклад.

KYKY: А па стасунках адно з адным…

А. Б.: Беларусы вельмі добра ўмеюць любіць на адлегласці. Як толькі адбываецца занадта моцнае збліжэнне, то тут адразу: «Усё, стоп» спрацоўвае нейкі механізм, што гэта маё, не чапай, ты заходзіш на маю тэрыторыю. Але я не лічу гэта чымсьці негатыўным. Як на мяне, гэта еўрапейская рыса, гэткая самадастатковасць, стрыманасць. Стрыманасць — гэта беларуская ўласцівасць, яна мне больш сімпатычная за расейскія нацыянальныя рысы, накшталт «душа нараспашку» і «Рубаху последнюю отдам».

KYKY: Навошта людзям патрэбныя Кашкіны? (У некаторых апавяданнях Альгерд апісвае нейкага монстра, які патрэбен беларусам, каб выплюхваць негатыўныя эмоцыі: біць яго, задавальняць сексуальныя патрэбы …)

А. Б.: Усе мы хочам быць добрымі, дакладнай, хочам падавацца добрымі. Але гэта самападман, я не думаю, што намі кіруе ў жыцці дабрыня. Кашкін - гэта нейкі цывілізаваны спосаб заставацца добрымі, або проста падавацца імі. Мне цяжкавата гаварыць пра тыя тэксты, бо я пісаў іх вельмі даўно. Тады і я быў зусім іншы. Столькі гадоў прайшло.

KYKY: Ёсць жарт, што выкладчыкі літаратуры надаюць творам большы сэнс, чым самі аўтары.

А. Б.: Я лепш вось што скажу. У нас з савецкіх часоў прынята больш гаварыць пра аўтараў, чым пра тое, што яны стварылі, і меркаваць пра творы па біяграфіях пісьменнікаў. Але ў свеце прынята даследваць менавіта кніжкі, а не біяграфіі людзей, якія іх напісалі. Калі мы ўзгадаем Набокава і яго лекцыі па замежнай літаратуры — ён бярэ твор і гаворыць выключна пра твор. Пра аўтара пару радкоў, самых неабходных. У нас наадварот. Гэта вялікая праблема нашай адукацыі, якая псуе чытача. У нас людзі наогул не навучаныя чытаць, я кажу пра асноўную масу патэнцыйных чытачоў. Ім аўтар і яго жыццё цікавейшае. Калі яны зацікавяцца жыццём аўтара, то толькі тады яны зацікавяцца тым, што ён піша. А аўтар жа — жывы чалавек са сваімі слабасцямі і заганамі. Што тычыцца ўніверсітэцкіх выкладчыкаў, то пра мяне сям-там нейкія працы пішуць, у нейкія экзаменацыйныя білеты ўключаюць. Мы жывем у век вольных інтэрпрэтацый. Хай тыя, хто вывучае маю пісаніну, робяць усё, што хочуць, хай знаходзяць у маіх тэкстах усё, што пажадаюць, я спрачацца не буду. Абсалютная свабода для чытача, для аўтара, для даследчыка. Пішы, што хочаш, што хочаш чытай, інтэрпрэтуй колькі ўлезе і ў любым напрамку. Простая ісціна, якая да беларускай адукацыі пакуль што, на жаль, не дайшла.

KYKY: Калі пішаце, хочаце, каб не было адназначнасці?

А. Б.: Я люблю падтэкст. Я люблю рабіць нездаровыя намёкі, я люблю цемру, я люблю ствараць атмасферу, дзе не ўсё ясна, я люблю адкрытыя канцоўкі, мне здаецца, што літаратура і ёсць мастацтва недагаворанасці. Мастацтвам дагаворанасці ёсць журналістыка, публіцыстыка, плякат.

KYKY: Стыль «чорны квадрат»?

А. Б.: «Чорны квадрат» — гэта завяршэнне нейкага важнага этапу ў развіцці любога мастацтва, за гэтым этапам пачынаецца іншы, не менш важны. Я не ведаю, што назваць «чорным квадратам» у беларускай літаратуры, напэўна, яго яшчэ няма і невядома, калі ён здарыцца. Значыць, нейкі этап яшчэ не пройдзены. Значыць, не ўсё яшчэ сказана. І ў гэтым — галоўная інтрыга беларускай літаратуры.